Znowu jest sezon Nagrody Nobla, kiedy zmienna uwaga mediów oświetla garstkę ludzi, których dzieło życia uczyniło świat lepszym miejscem. Od 1901 roku coroczne nagrody przyznawane przez ubranych w smokingi Szwedów i Norwegów w dusznych ceremoniach podkreślają ludzkie osiągnięcia w dziedzinie nauki, medycyny, literatury, ekonomii (od 1968) i przede wszystkim pokoju.
Ale czy zastanawiałeś się kiedyś, w jaki sposób nominowani i wybierani są laureaci Nagrody Nobla lub dlaczego powierzyliśmy prywatnej fundacji w skandynawskim kraju przyznanie najbardziej prestiżowej nagrody na świecie? Wprowadzimy cię, zaczynając od informacji o nieprawdopodobnym fundatorze nagród.
Alfred Nobel: Pacyfista, który wynalazł dynamit
Nagrody Nobla noszą imię ich dobroczyńcy, Alfreda Nobla , urodzonego w Szwecji naukowca i wynalazcy z ponad 300 patentami, ale najbardziej znanego jako wynalazca dynamitu.
Nobel i jego ojciec Immanuel, inżynier, przez lata próbowali wynaleźć metodę tworzenia kontrolowanych detonacji nitrogliceryny. Po kilku niepowodzeniach na początku lat 60. XIX wieku, w tym eksplozji, która zabiła jego brata , Nobel wymyślił, jak zmieszać nitroglicerynę w pastę, którą można podpalić czarnym prochem i nakrętką wybuchową. Nazwał swój wynalazek dynamitem i spodziewał się, że sprzeda go firmom wydobywczym.
Nie minęło dużo czasu, zanim dynamit został użyty jako broń wojenna. Przez całą swoją lukratywną karierę Nobel przyczynił się do rozwoju potężniejszej i bardziej śmiercionośnej broni, w tym rakiet, armat i nowych rodzajów prochu.
Globalne imperium fabryk dynamitu i broni Nobla uczyniło go jednym z najbogatszych ludzi swoich czasów, ale był też, jak na ironię, pacyfistą. Później korespondował z Berthą von Suttner, przywódczynią międzynarodowego ruchu pokojowego i autorką „Połóż broń”.
„Być może moje fabryki położą kres wojnie wcześniej niż wasze kongresy” – napisał Nobel . „W dniu, w którym dwa korpusy armii będą mogły się wzajemnie unicestwić w ciągu sekundy, wszystkie cywilizowane narody z pewnością cofną się ze zgrozy i rozwiążą swoje wojska”.
Gdyby tylko przewidywania Nobla były prawdziwe. Wynalazca zmarł w 1896 roku w wieku 63 lat, zanim mógł być świadkiem okropności I wojny światowej , w której wytworzona przez niego broń zabiłaby miliony.
Nagroda za „Największą korzyść dla ludzkości”
Na rok przed śmiercią Nobel podpisał swój trzeci i ostatni testament , w którym odłożył większość swojego ogromnego majątku – około 200 milionów dolarów, o wartości 176 miliardów dolarów w dzisiejszych dolarach – na utworzenie niezwykłego nowego funduszu „odsetki na który ma być rozdawany corocznie jako nagrody tym, którzy w poprzednim roku przynieśli największe korzyści ludzkości”.
W swoim testamencie Nobel określił pięć obszarów, w których należy przyznawać nagrody: fizyka, chemia, fizjologia lub medycyna, literatura i pokój. Ta nagroda pokojowa, pisał Nobel , powinna zostać przyznana „osobie, która zrobiła najwięcej lub najlepiej, aby promować społeczność między narodami, zlikwidować lub zmniejszyć stałe armie oraz ustanowić i promować kongresy pokojowe”.
Nobel wymienił konkretne szwedzkie akademie i inne instytucje, które miałyby odpowiadać za wybór zwycięzców — bez „uwzględniania narodowości” — ale to do Fundacji Nobla, utworzonej w 1900 r., należało opracowanie procesu nominacji i wyboru każdego z nich. rocznych laureatów. (Jeśli jesteście ciekawi, słowo „laureat” pochodzi ze starożytnej greckiej praktyki koronowania poetów i bohaterów gałązkami laurowymi, świętym drzewem Apolla. Obecnie jest używane głównie do oznaczania zdobywców imponujących nagród akademickich, takich jak laureaci Nagrody Nobla, ale także zaszczytne stanowiska literackie, jak laureat poety.)
Szósta kategoria nauk ekonomicznych została dodana w 1968 r. dzięki darowiźnie szwedzkiego banku centralnego „ku pamięci Alfreda Nobla”. Technicznie rzecz biorąc, nie jest to nagroda Nobla (ponieważ fundusze nie pochodzą z woli Nobla), ale jest powszechnie określana jako nagroda Nobla.
Jak nominować kogoś do Nagrody Nobla
Po pierwsze, zła wiadomość. Nie możesz nominować się do Nagrody Nobla.
Nominacje do czterech najbardziej technicznych kategorii Nobla — fizyki, chemii, medycyny i nauk ekonomicznych — są wyłącznie na zaproszenie. Każda nagroda ma własny stały Komitet Nobla, który rozsyła prośby o nominację do około 3000 osób , wszystkich czołowych naukowców w tej dziedzinie i byłych laureatów Nagrody Nobla.
Z tych setek nominacji każdy Komitet Noblowski, po konsultacji z ekspertami, tworzy krótką listę finalistów, która jest następnie wysyłana do Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk. Akademia następnie głosuje większością głosów na zdobywców Nagród Nobla w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny oraz nauk ekonomicznych. Decyzje są ostateczne.
Pozostałe dwie nagrody, literacka i pokojowa, mają nieco inne procesy nominacji. Na przykład komisja ds. literatury rozsyła własne zaproszenia na nominowanych, ale inne „ wykwalifikowane osoby ” mogą również zgłaszać nazwiska do rozpatrzenia. Osoby wykwalifikowane to profesorowie literatury lub językoznawstwa w kolegiach i uniwersytetach oraz prezesi krajowych towarzystw literackich. Laureat nagrody literackiej jest wybierany przez 18 członków Akademii Szwedzkiej, którymi są wszyscy wybitni szwedzcy pisarze, literaturoznawcy i historycy.
Do nagrody pokojowej nie są wysyłane żadne zaproszenia do nominacji. Ale to nie znaczy, że każdy może kogokolwiek nominować. Musisz być kwalifikowanym nominatorem , aby przesyłać nazwiska. Ludzie, którzy pasują do tej ustawy, to członkowie Hagi, ministrowie rządu lub byli zdobywcy Pokojowej Nagrody Nobla, ale także profesorowie uniwersyteccy w dziedzinach takich jak nauki społeczne, prawo, filozofia i religia oraz dyrektorzy instytutów badań nad pokojem.
Zwycięzcę pokojowej nagrody wybierają Norwegowie, a nie Szwedzi. W testamencie Nobel określił, że nagrodę pokojową wybierze pięcioosobowa komisja wybrana przez norweski parlament. Dlatego sama nagroda pokojowa jest wręczana podczas ceremonii w Oslo, podczas gdy reszta wręczana jest podczas ceremonii w Sztokholmie.
Procedura wyboru zwycięzców jest prywatna (można powiedzieć „tajemnica”), a pełne listy nominowanych i ich nominowanych są upubliczniane dopiero 50 lat później .
Znani laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie nauk ścisłych to Albert Einstein , Marie Curie (która zdobyła ją dwukrotnie, raz za fizykę i raz za chemię), Max Planck oraz James Watson i Francis Crick. Laureaci literatury to Ernest Hemingway i Toni Morrison. Nelson Mandela, Martin Luther King Jr. , Matka Teresa i Malala Yousafzai zdobyli pokojowe nagrody. Zwycięzcy nagród są ogłaszani codziennie w pierwszym tygodniu października, po jednym każdego dnia, kończąc się zwycięzcą nagrody pokojowej w piątek i nagrody ekonomicznej w następny poniedziałek.
Ile pieniędzy pochodzi z Nagrody Nobla?
Od samego początku Nagroda Nobla przyciągnęła międzynarodową uwagę dzięki ogromnej nagrodzie pieniężnej, która towarzyszyła temu zaszczytowi. Pierwsze Nagrody Nobla przyznane w 1901 r. przyniosły nagrody pieniężne w wysokości prawie 900 000 USD każda w 2018 r. Dolary amerykańskie. Podczas gdy wartość nagrody spadła w połowie ubiegłego wieku, powróciła w latach 90. XX wieku. Każda Nagroda Nobla w 2021 r. jest warta 10 milionów koron szwedzkich (około 1 165 216 USD).
Testament Nobla poinstruował, że kwoty nagród powinny być równe w pierwotnych pięciu kategoriach, które w 1968 r. zwiększono do sześciu wraz z dodaniem nauk ekonomicznych. W swoim statucie Fundacja Nobla mówi, że co roku w każdej kategorii mogą być przyznawane dwie nagrody, z równowartością podziału między obie nagrody. Maksymalnie trzy osoby mogą wspólnie otrzymać indywidualną Nagrodę Nobla, w takim przypadku dzielą się pieniądze na nagrody przez trzy.
Oprócz nagrody pieniężnej wszyscy laureaci Nagrody Nobla otrzymują 18-karatowy złoty medal Nobla oraz ręcznie wytatuowany dyplom Nobla udekorowany przez szwedzkich i norweskich artystów i kaligrafów. Podczas Tygodnia Nobla na początku grudnia zwycięzcy wyjeżdżają do Sztokholmu, aby wygłosić wykłady i wysłuchać koncertu Nagrody Nobla. Tydzień kończy się specjalnym bankietem, na którym król Szwecji wręcza laureatom nagrody. (W tym samym czasie zwycięzca nagrody pokojowej otrzymuje swoją nagrodę w Norwegii od króla Norwegii.) W związku z pandemią Covid-19 zwycięzcy 2021 otrzymają medale w swoich krajach ojczystych.
Krytyka Nagród Nobla
Nagrody Nobla są niezwykle subiektywne i co roku narzekają, że tajne skandynawskie komitety wybrały niewłaściwych zwycięzców. Ale poza okazjonalnym afrontem, istnieje kilka powszechnych krytyk i sugestii dotyczących tego, w jaki sposób Nagroda Nobla może ewoluować i ulepszać.
Historycznie rzecz biorąc, kobiety były zdecydowanie niedostatecznie reprezentowane jako laureatki Nagrody Nobla. Z 603 Nagród Nobla przyznanych w latach 1901-2020 tylko 58, czyli 9 procent , trafiło do kobiet. W ciągu stulecia nastąpił postęp. Od 1901 do 1960 tylko 12 kobiet otrzymało Nagrody Nobla. Ale w ciągu czterech dekad między 1981 a 2020 rokiem było 46 laureatek, z których 28 wygrało po 2000 roku.
Wielu badaczy twierdzi, że Fundacja Nobla powinna znieść trzyosobowy limit liczby osób, które mogą wygrać. Charakter nowoczesnych badań opiera się na pracy zespołowej, a duża współpraca międzynarodowa staje się normą. Krytycy twierdzą, że Nagrody Nobla powinny być przyznawane całym zespołom, a nie tylko kilku wielkim nazwiskom na szczycie. (To tylko kwestia nagród naukowych. Wiele organizacji, takich jak Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, zdobyło nagrodę pokojową.)
Ostatnią krytyką jest to, że kategorii jest po prostu za mało. Kiedy Alfred Nobel tworzył nagrody, uwzględniał dziedziny, które w jego czasach miały największe znaczenie, ale czasy się zmieniły. Gdzie są kategorie matematyki, informatyki, biologii i genetyki lub nauk o środowisku? Niektórzy twierdzą, że jeśli Fundacja Nobla zezwoliła na dodanie nauk ekonomicznych w latach 60., powinna dodać jeszcze więcej dziedzin, które reprezentują inne wpływowe obszary badań XXI wieku.
Teraz to jest interesujące
Aung San Suu Kyi zdobyła Pokojową Nagrodę Nobla w 1991 roku za kampanię na rzecz demokracji w Birmie. Ale jej milczenie w obliczu militarnej rozprawy z mniejszością Rohingya w 2017 roku w jej kraju po tym, jak została de facto przywódcą, skłoniło ludzi do cofnięcia jej Nagrody Nobla. Zasady Nobla na to nie pozwalają. Szef norweskiego komitetu Nobla zauważył: „Naszym zadaniem nie jest nadzorowanie ani cenzurowanie tego, co robi laureat po zdobyciu nagrody”, twierdzi Guardian .
Pierwotnie opublikowany: 7 października 2019 r.
